نقد فرمالیستی تصویرهای شعری منوچهرآتشی

مهم ترین ثمره در عرصه ی نقد و نقادی، روشنگری خواننده و نویسنده است. در این راستا نقد فرمالیستی که حدود یک قرن با اصول و قواعد علمی در عرصه ی نقادیِ هنر های مختلفی به ویژه شعر فعالیت دارد، دارای اهمیت است. گرچه در مسکو به طور جدی آغاز شد، پیشینه ای دیرین دارد و افرادی، چون «افلاطون، ارسطو، آگوستین، کانت و ...» به آن اشاره داشته اند. از زمان شکل گیری اصولی این نقد در مسکو تا اوج گیری آن در چک و امریکا، افراد مطرح و نامداری، چون «اشکلوفسکی، موکاروفسکی، یاکوبسن، اَیخِن باوم، ولک و ...» به نقد فرمالیستی پرداخته اند که از بنیان گذارانِ آن بوده اند و نیز از مکتب های دیگری، مانند «فوتوریسم و سمبولیسم» تأثیر پذیرفته است. از مهم ترین مقوله های نقد فرمالیستی که در چارچوب یک اثر ادبی(به ویژه شعر) توسط نقاد مورد بررسی قرار می گیرد، می توان به «ادبیّت، شکل(فرم)، واژه، چگونگی کاربرد واژه در هم نشینی(ترکیب) و جانشینی(انتخاب)، آشنایی زدایی، برجسته سازی، هنجارگریزی و قاعده افزایی» اشاره کرد. «فرمالیسم» اثر ادبی را تنها در شکل و ادبیّت آن بررسی می کند و به مسائل بیرونی و خارج از متن و کلام اثر، همانند «مسائل اجتماعی، زندگی نویسنده، تاریخ، اخلاق و روان شناسی» نمی پردازد. آن چه در این نقد بسیار دارای اهمیت است، «آشنایی زدایی» است که میدان فراخ و بازی دارد و هرآن چه که در کلامِ اثر، خارج از هنجار و نرم معمولی باشد و سبب برجسته سازی و غریب سازی شود، می تواند در مقوله ی آشنایی زدایی قرار بگیرد. «لیچ» زبان شناس معروف انگلیسی، به هنجار گریزی و قاعده افزایی زبان ادبی که در مقابل آن زبان خودکار، روزمرّه و عادی است اشاره می کند. در هنجارگریزی به انواع آن، از قبیلِ «هنجارگریزی واژگانی، آوایی، نحوی، معنایی، نوشتاری، گویشی، سبکی، و زمانی(باستان گرایی)» و در قاعده افزایی به مطالبی، چون «توازن آوایی، توازن واژگانی و توازن نحوی» که هر کدام از آن ها دارای شاخه های فرعی هستند می پردازد. در این پایان نامه کوشش شده است تا طبق فرضیه های مطرح شده، اشعار «منوچهر آتشی» که یکی از چهره های شاخص در شعر معاصر است از منظر فرمالیستی مورد بررسی قرار گیرد که در این باره به مجموعه های شعری که جداگانه به چاپ رسیده اند و به ویژه دو جلد «مجموعه اشعار» او مراجعه شده است. نیز در این پایان نامه به زندگی شخصی و ادبی او، جهت آشنایی خواننده، اشاره شده است. از آن جا که روش این نقد روش علمی است، بسامد استفاده از مقوله های هنجارگریزی و قاعده افزایی در اشعار آتشی را نشان می دهد و خوانشی تازه برای خواننده ایجاد می کند تا از دیدگاهی دیگر تصاویر اشعار را بشناسد.